FİİLDE (EYLEMDE) ÇATI

FİİLDE ÇATI - EYLEMDE ÇATI

*Bu konu yalnızca eylem cümleleriyle ilgilidir.
Eylemin özne ve nesneyle ilişkisidir.
Eylemi özne ve nesneyle ilişkisi açısından görev ve anlamca tamamlayan biçime ÇATI denir.
Eylemlerin nesne alıp almamalarına veya öznelerine göre ortaya koydukları özelliklerine eylemde çatı denir.
Eylemde çatıyı değişik ekler sağlar.

Eylemde Çatı
A. Öznelerine göre B. Nesnelerine göre
1. Etken eylemle 1. Geçişli eylemler
2. Edilgen 2. Geçişsiz
3. Dönüşlü 3. Oldurgan
4. İşteş 4. Ettirgen

A. ÖZNELERİNE GÖRE:
Özne eylemi yapıyor mu, eylemden etkileniyor mu veya hem yapıp hem de etkileniyor mu, eylemi birden fazla özne mi yapıyor sorularını yanıtlamamızı sağlar.
Öznelerine göre çatıya özne yüklem ilişkisi de denir.

1. ETKEN:
Eylemi özne kendisi yapar.
Bu tür eylem cümlelerinin öznesi eylemi yapan, eylemde etkin/etken olan gerçek öznedir.
Eylem çatı eki almaz.
Örn:
Her gün oraya gideriz. (biz)
Bir millet uyanıyor.
Ağaçlar yapraklarını döktü.

2. EDİLGEN (-l ve -n):
İşi yapan ortada yoktur.
İşin “başkası tarafından” yapılması anlamı vardır.
Öznenin yaptığından etkilenen vardır ve bu özne gibi kullanılan sözde öznedir.
Etken çatılı eylemler, edilgen çatılı olunca nesneler özne (sözde özne) görevini üstlenir.
Yükleme getirilen “-l, -n” ekleriyle sağlanır.
Örn: Bütün çamaşırlar yıkandı.
Etken eylem Edilgen eylem
aldı > alındı
baktı > bakıldı
yazdı > yazıldı
*Uyarı: Edilgen eylemde nesne gibi görünen öğe her zaman sözde öznedir.
Eylemi nesne yapmaz, eylem başkası tarafından yapılır. Bu yüzden bu çatıya sahip fiiller aynı zamanda geçişsiz sayılırlar.

3.DÖNÜŞLÜ (-l ve -n):
Özne işi yapar ve bu işten etkilenir, bu iş kendisine döner.
Dönüşlü eylemlerde yapılan işten etkilenen nesne olmayıp özne olduğu için dönüşlü eylemler geçişsizdir.
İş kendine dönmüştür. Etkilenen kendisidir.
Eyleme edilgen eylemlerde olduğu gibi “-l,-n” ekleri getirilerek eylem dönüşlü yapılır.
Örn:Ali aynanın karşısında ssatlerce tarandı.


*Uyarı: Edilgenle dönüşlü aynı ekleri aldıkları için karıştırılmamalıdırlar. Edilgen eylemde etkilenen nesne özne gibi kullanılırken, dönüşlü eylemlerde etkilenen gene işi yapan öznenin kendisidir.
Başkası tarafından yapılma anlamı yoktur. Aynı zamanda özne gibi görünen varlık eylemi yapabilecekse dönüşlü çatı; eylemi yapamayacak bir varlıksa edilgen çatı olur.

4. İŞTEŞ (-ş):
Eylemin birlikte veya karşılıklı yapılmasıdır.
İşin yapılması için en az iki kişi gereklidir.
Eyleme “-ş” eki getirilerek yapılır.
Örn: Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.

*Uyarı: İşteş eylem, öznesi birden çok olan eylem değil, eylemin ortaya çıkabilmesi için birden çok özneye gereksinim duyan eylemdir.
*Uyarı: Eylemi birlikte veya karşılıklı yapma söz konusu değilse eylem işteş değildir.


B. NESNELERİNE GÖRE:
Yüklemi eylem olan cümlenin nesne alıp alamamasıdır.
Eylem olan yükleme “ne, neyi, kimi” soruları sorularak cümlenin nesne alıp almadığı anlaşılır.
Nesne yüklem ilişkisidir.

1. GEÇİŞLİ (İZİNLİ)
Nesne alabilen eylem cümleleridir.
Geçişli cümlelerde öznenin yaptığı işten etkilenen vardır.
Cümlede nesne olsun veya olmasın, nesne alabilen eylemlerdir.
Örn: Arkadaşım kitabı getirdi.
Saatlerce aradı.
Not: İş (kılış) fiilleri geçişli fiildir.

2. GEÇİŞSİZ (İZİNSİZ)
Cümleye nesnenin girmesine izin vermeyen eylemlerdir.
Öznenin yaptığından etkilenen yoktur.
Örn: Yarım saattir uyuyor.

Not: Durum ve oluş fiilleri bu gruba dahildir.


3. OLDURGAN (-t, -r, -tır/-dır):
Geçişsizken geçişli olan eylemlerdir.
Geçişsiz eylemlerin “-r, -t, -tır” eklerini alarak geçişli olmasıdır.
Örn: Bebeği hemen uyuttu.

4. ETTİRGEN (-t, -r, -tır/-dır) :
Özne eylemi yapmaz, başkasına yaptırma anlamı vardır.
Geçişli eylemleri daha geçişli yapar
Öznenin yaptığından etkilenen hem yaptırdığı kişi hem de nesne olduğu için eylemin geçişlilik derecesini de arttırır.
Örn: Tahtayı sildirdim.
Tahtayı sildirttim.